αρχείο

Στην αρχαιότητα ο όρος σήμαινε το μέρος όπου έδρευαν ή συνεδρίαζαν οι αρχές ή ακόμα και τις ίδιες τις αρχές (Αριστοτέλης). Αργότερα πήρε τη σημασία που έχει σήμερα, δηλαδή συλλογές δημόσιων ή ιδιωτικών εγγράφων καθώς και το μέρος όπου φυλάσσονται. Τα α. μπορεί να ανήκουν σε πρόσωπα ή ιδρύματα που εξέλιπαν ή διέκοψαν τη δραστηριότητά τους ή σε πρόσωπα και ιδρύματα που αναπτύσσουν στο παρόν τη δράση τους. Τα πρώτα αποτελούν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό σπουδαίες ιστορικές πηγές και γι’ αυτό τη συντήρηση και την ταξινόμησή τους αναλαμβάνει το ίδιο το κράτος ή τοπικοί οργανισμοί και ειδικά ινστιτούτα. Τον τίτλο Αρχείο έχουν πολυάριθμες περιοδικές εκδόσεις, που δημοσιεύουν ιστορικά έγγραφα ή ειδικές επιστημονικές μελέτες. ιστορικά α.Συλλογές εγγράφων, δημόσιων ή ιδιωτικών, που αναφέρονται στην ιστορία της Ελλάδας κατά τη βυζαντινή και τη νεότερη περίοδο. Πολλά από αυτά διασώθηκαν, γιατί βρίσκονταν στην κατοχή μοναστηριών, πατριαρχείων ή ακόμα και ιδιωτών, που είχαν λάβει όλα τα μέτρα για τη φύλαξή τους. Όλες αυτές οι συλλογές συγκροτούν τώρα κυρίως τοπικά α., που φέρουν το όνομα του τόπου όπου βρίσκονται π.χ. α. της Ζακύνθου, της Λευκάδας κλπ. Υπάρχουν όμως και α. μοναστηριακά, μητροπολιτικά, επισκοπικά, και α. δημόσιων βιβλιοθηκών. Κατά την εποχή του Αγώνα του 1821, πολλές συλλογές καταστράφηκαν, αλλά και πολλές άλλες διασώθηκαν και αποτελούν ιστορικές μαρτυρίες της Επανάστασης. Ευτυχώς, αρκετοί αγωνιστές φύλαξαν κάθε χρήσιμο στοιχείο για την ιστορία της περιόδου εκείνης, αν και συχνά η διάσωσή τους οφείλεται στο γεγονός πως ήταν τεκμήρια για μελλοντικές αποζημιώσεις, που υποβάλλονταν στις αρμόδιες επιτροπές που είχαν συσταθεί μετά την απελευθέρωση. Στο Αρχείο Αγωνιστών που φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη, υπάρχουν περισσότεροι από 15.000 φάκελοι αγωνιστών μαζί με τα μητρώα τους. Εκτός από το Αρχείο Αγωνιστών, υπάρχουν και άλλα α. στην ίδια βιβλιοθήκη, όπως εκείνα του Φιλήμονα, του Μελετόπουλου, του Δουκάκη κ.ά. Άλλα αξιόλογα α. είναι τα Γενικά Α. του Κράτους, που υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας. Η υπηρεσία αυτή οργανώθηκε από το 1914 και στα έγγραφα που έχει στην κατοχή της περιλαμβάνονται πολλές πολύτιμες συλλογές, όπως το Καποδιστριακό α., το α. της εποχής του Όθωνα, η συλλογή Βλαχογιάννη και αρκετές άλλες μικρότερες. Από τα διάφορα α. που βρίσκονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας ειδική μνεία πρέπει να γίνει στα ακόλουθα: 1. Α. Ύδρας. Πρόκειται για έγγραφα της πρώην κοινότητας Ύδρας των χρόνων της τουρκοκρατίας έως την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Tα έγγραφα αυτά έχουν εκδοθεί από τον Αντώνιο Λιγνό με τον τίτλο Α. Κοινότητος Ύδρας σε 16 τόμους και Α. Κουντουριώτη σε 5 τόμους. 2. Ιστορικό α. Κρήτης. Έχει έδρα του τα Χανιά. Πρόκειται για αρχειακό υλικό της ενετοκρατίας, της τουρκοκρατίας, της Κρητικής Πολιτείας, των χρόνων της ελληνικής διοίκησης, της Μάχης της Κρήτης, των χρόνων της Κατοχής, της τοπικής Εθνικής Αντίστασης. 3. Α. Κέρκυρας. Το αρχειακό υλικό του καλύπτει την περίοδο της ενετοκρατίας έως την ένωση του νησιού με την Ελλάδα (1864). 4. Α. Ιονίου Γερουσίας. Πρόκειται κυρίως για έγγραφα της Επτανήσου Πολιτείας (1798-1807), της γαλλικής κατοχής (1807-15) και της αγγλικής κατοχής (1815-64). 5. Αρχειοφυλακείο Παξών. Όλα τα έγγραφα αναφέρονται στην ιστορία των Παξών έως το 1864. 6. Αρχειοφυλακείο Λευκάδας. Το αρχειακό υλικό του καλύπτει την περίοδο από την ενετοκρατία έως την ενωση των Επτανήσων. 7. Αρχειοφυλακείο Ιθάκης. Συλλογή εγγράφων της ενετικής καθώς και των επόμενων ξένων διοικήσεων του νησιού έως την Ένωση. 8. Αρχειοφυλακείο Κεφαλληνίας. Έγγραφα της ενετικής και των μεταγενέστερων ξένων διοικήσεων έως την ένωση των Επτανήσων· επίσης, δικαστικά και εκκλησιαστικά έγγραφα. 9. Αρχειοφυλακείο Ζακύνθου. Καταστράφηκε από τους σεισμούς και την πυρκαγιά του Αυγούστου 1953, αλλά έγινε συστηματική προσπάθεια ανασύστασής του με πυρήνα διάφορες ιδιωτικές συλλογές. 10. Αρχειοφυλακείο Κυθήρων. Περιέχει έγγραφα από την εποχή της ενετικής διοίκησης έως το 1864. 11. Αρχειοφυλακείο Σάμου. Συλλογή εγγράφων της Σαμιακής πολιτείας (1830-1913). 12. Α. Δωδεκανήσου. Εδρεύει στη Ρόδο και συγκεντρώνει έγγραφα της ιταλικής διοίκησης (1912-45), καθώς και διάφορα άλλα τοπικού ενδιαφέροντος. 13. Α. Γορτυνίας. Εδρεύει στη Δημητσάνα και περιέχει αρχειακό υλικό σχετικό με τα γορτυνιακά μοναστήρια και τη Σχολή Δημητσάνας. Περιέχει επίσης ιδιωτικά έγγραφα των χρόνων της τουρκοκρατίας, σιγίλια, πατριαρχικά γράμματα κ.ά. 14. Α. Σπετσών. Περιέχει έγγραφα του Αγώνα, που αναφέρονται στη συμβολή του νησιού στην προσπάθεια για την εθνική αποκατάσταση. 15. Α. Χίου. Περιέχει κώδικες και χειρόγραφα των χρόνων της τουρκοκρατίας, καθώς και αξιόλογο τμήμα του α. του δασκάλου του Γένους, Αδαμάντιου Κοραή. 16. Α. Μουσικό. Οργάνωση που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1948 από την Ένωση Ελλήνων Μουσικών. Σκοπός της ήταν η συγκέντρωση έργων των παλαιότερων και των σύγχρονων Ελλήνων μουσικών καθώς επίσης η συγκέντρωση βιογραφικών ιστορικών και κριτικών στοιχείων, τα οποία αναφέρονται στη δραστηριότητά τους. Ανάλογο υλικό έχουν και τα α. Κοζάνης, Σύρου, Σπάρτης, Βέροιας, Χαλκίδας, Ιωαννίνων κ.ά. Υπάρχουν επίσης και άλλα α. με ειδικό ενδιαφέρον ως προς τα έγγραφα των συλλογών τους, καθώς και μερικά ιδιωτικά. Το Ιστορικό Αρχείο του Γιάννη Βλαχογιάννη είναι από τα σημαντικότερα της νεότερης Ελλάδας (προσωπογραφία του Φώτη Κόντογλου).

* * *

το (AM ἀρχεῑον)

νεοελλ.

1. ο τόπος όπου φυλάσσονται επίσημα έγγραφα

2. η συλλογή στοιχείων για επιστημονικό σκοπό

νεοελλ.-μσν.

πληθ. τα πρωτότυπα έγγραφα

(| αρχ.

1. ο τόπος όπου συγκεντρώνονται οι αρχές της πόλης

2. η κατοικία των αρχόντων

3. η ολομέλεια των αρχόντων

4. πληθ. τα ιδιαίτερα σωματεία αρχόντων.

[ΕΤΥΜΟΛ. < αρχή.

ΣΥΝΘ. (α' συνθετικό) αρχειοφύλακας (-φύλαξ)

νεοελλ.

αρχειοθήκη

(β' συνθετικό) επαρχείον, πολεμαρχείον

αρχ.

ειρηναρχείον, ιππαρχείον, τοπαρχείον

μσν.- νεοελλ.

κειμηλιαρχείον, πατριαρχείον

νεοελλ.

αυλαρχείο, δασαρχείο, δημαρχείο, ληξιαρχείο, λησταρχείο, λιμεναρχείο, ναυαρχείο, πειθαρχείο, σκασιαρχείο, σταθμαρχείο, στραταρχείο, σχολαρχείο, τελωνοαρχείο, φρουραρχείο].